Ғылымсыз прогресс жоқ. Ғылым – кез келген мемлекеттің тұрақты дамуының негізі. Қазақстанда ғылыми әлеуетті арттыру, жас зерттеушілерге қолдау көрсету, шетелдік ғылыми орталықтармен серіктестікті кеңейту – бүгінде күн тәртібіндегі маңызды мәселелер. Осы және өзге де тақырыптар төңірегінде біз ҚР Президенті жанындағы Ұлттық ғылым академиясының президенті Ақылбек Күрішбаевпен сұхбаттастық.
El.kz: Қазіргі заманда ғылым қоғамның дамуына қандай ықпал етеді? Ғылым мен білім беру жүйесінің байланысы туралы не айтасыз?
Ақылбек Қажығұлұлы: Қазіргі заманда ғылым әлеуметтік-экономикалық прогрестің негізгі қозғаушы күші болып табылады. Ол өмір сапасын жақсартатын, өндірісті жеделдететін және медицина, энергетика және байланыс салаларында жаңа мүмкіндіктер ашатын технологиялық инновацияларды ұсынады. Ғылыми жетістіктердің арқасында негізгі ресурс шикізат емес, елдердің бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын зияткерлік капитал болып табылатын білім экономикасы қалыптасады. ҚР Президентінің жанындағы Ұлттық ғылым академиясы елдің ғылыми саясатында жүйе құраушы рөл атқарады: ол басымдықтарды белгілейді, ғылыми зерттеулерді үйлестіреді, білім мен технологиялар трансфертіне жәрдемдеседі, мемлекет үшін сараптамалық ұсыныстар әзірлеуге қатысады.
Ал ғылым мен білім беру жүйесінің байланысына келсек, олар өзара тығыз байланысты: білім беру ғылымның дамуын қамтамасыз ететін кадрларды даярласа, ғылым білім беру мазмұнын жаңартып, сапасын арттырады. Ғылым мен білімнің берік байланысынсыз инновация, білікті мамандар даярлау және қоғамның тұрақты дамуы мүмкін емес.
El.kz: Қазақстан ғылымының соңғы жылдардағы жетістіктері туралы тоқталып өтіңізші… Әсіресе, халықаралық деңгейде танылған жобалар мен зерттеулер туралы айта аласыз ба?
Ақылбек Қажығұлұлы: Балқашта Satbayev University Металлургия және байыту институтының қазақстандық ғалымдары әзірлеген бірегей технология бойынша тазартылған селеннің алғашқы партиясы шығарылды. Биолог-профессор Дос Сарбасов бастаған Nazarbayev University қазақстандық ғалымдары қатерлі ісікке қарсы дәрі ойлап тапты. DVC деп аталатын дәрі-дәрмектің құрамына С витаминінің жоғары дозасы және төмен концентрациядағы мышьяк кіреді. Препарат глюкозаны сіңіретін рак клеткаларына әсер етеді. Бүгінде қазақстандық ғалымдардың қатерлі ісікке қарсы препараты пациенттерге оң әсермен клиникалық сынақтардың екі бастапқы кезеңінен сәтті өтті. Атап айтсақ: Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университетінің ғалымдары Қазақстанда алғаш рет травматология, нейрохирургия, жақ-бет хирургиясы, онкология және радиология үшін отандық имплантат дайындады. Ә.Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университетінде ғалымдар металлургиядағы коррозиямен күресудің инновациялық әдісін – «Сақтау» коррозияға қарсы жабын әзірледі. Қазақстандық ғалымдар тобы қазақ тілінде жасанды интеллектті дамытуға бағытталған KazLLM үлкен тілдік моделін әзірледі.
Біздің академик Юрий Пя бастаған UMC жүрек орталығының зерттеуші дәрігерлер тобы Жапонияның биыл Осака қаласында өткен дүниежүзілік EXPO 2025 көрмесінде бірегей «ALEM» қондырғы жүйесін ұсынды. Донорлық жүректі сақтауға және тасымалдауға арналған әзірлеме «Heart Center Foundation» қоғамдық қорының қатысуымен құрылған.
ALEM (Astana Life Ex-situ Machine) құрылғысы — донорлық органдардың тіршілікке қабілеттілігін 24 сағаттан астам уақыт бойы сақтауға мүмкіндік беретін инновациялық әзірлеме. Бұл Қазақстан сияқты аумағы үлкен елдер үшін аса маңызды, өйткені трансплантология саласындағы басты міндеттердің бірі — органдарды уақтылы жеткізу. Дәстүрлі әдіспен орган небәрі 4–6 сағат сақталатын болса, ALEM технологиясы ағзадағы жағдайларға барынша жақын ортаны жасайды: температураны тұрақты ұстап тұрады, қанды оттекпен қанықтырады және өмірлік маңызды көрсеткіштерді нақты уақыт режимінде бақылайды.
Қажет болған жағдайда бұл құрылғы донорлық ағзаларды сақтап қана қоймай, оларды емдеуге де мүмкіндік береді. Бұл трансплантация нәтижесін жақсартып, ағзаға мұқтаж адамдарға көбірек үміт сыйлайды.
Мыңдаған адамның өмірін сақтап қалуға әлеуеті бар бұл құрылғы отандық ғылымның нағыз серпілісі деуге болады. Оны тәжірибеде жүзеге асыру — тіпті клиникаға дейінгі сынақ кезеңінде оны бір тәулікке дейін қолдану әлемдік медицина үшін үлкен жетістік. ALEM жүйесінің ерекшелігі — оның көмегімен ағзаны тек сақтау ғана емес, оны ағзадан тыс жағдайда емдеу де мүмкін болады.
Әзірлеушілердің айтуынша, ALEM сияқты технологиялар дәстүрлі клиникалық шешімдердің шекарасынан шығып, мүмкін және мүмкін емес деген ұғымдардың арасындағы шекараны жояды, медициналық ғылымның көкжиегін кеңейтеді және озық технологияларды оларды аса қажет ететін адамдарға қолжетімді етеді.
2022 жылдан бері клиникаға дейінгі 42 операция жүргізілді. ALEM жүрек, бауыр және өкпе жұмысында сәтті сынақтан өтті. Органның тіршілікке қабілеттілігін белсенді функциямен және емдеуге мүмкіндікпен 24 сағаттан астам уақыт бойы сақтаудың мүмкіндігі расталды. ALEM жүйесін нақты трансплантация жағдайларында бірінші рет қолдануға дайындық жүргізілуде. Алғашқы өндірістік кешеннің құрылысы басталды.
ALEM — трансплантология мен медициналық инженерия саласындағы үлкен қадам.
Бұл жүйе дәрігерлерді, инженерлерді, ғалымдарды және қоғамды бірлескен идея төңірегінде біріктіреді: өмір қашықтыққа немесе уақытқа тәуелді болмауы тиіс.
Сұхбаттың толық мәтіні: https://el.kz/qr-uga-prezidenti-bolashagyn-gylymmen-baylanystyratyn-zhastar-ushin-qolayly-ekozhuye-qalyptasuda_400031465/
Жансая Ақбала
31.07.2025 ж.
